پای ضربدری یا ژنووالگوم
پای ضربدری یا ژنووالگوم، همانند پای پرانتزی یا ژنوواروم، یک بدشکلی زاویه‌ای در مفصل زانو است. برخلاف پای پرانتزی، در پای ضربدری زانوها به هم چسبیده و مچ پاها از هم فاصله گرفته‌اند و بیمار در این حالت قادر نیست مچ پاها را به یک‌دیگر نزدیک کند. هر دوی این بدشکلی‌ها جزو شایع‌ترین اختلالات عضلانی اسکلتی و یکی از شایع‌ترین علل ارجاع به جراح ارتوپدی اطفال می‌باشد. البته باید توجه داشت که بسیاری از کودکانی که پاهای ضربدری دارندنیازی به عمل جراحی پیدا نخواهند کرد.
پای ضربدری همیشه هم غیرطبیعی نیست. درصد زیادی از کودکانی که پاهای ضربدری دارند به صورت طبیعی و با گذشت زمان مشکلشان برطرف می شود، اما در عده‌ای از کودکان نیز ممکن است به دلیل داشتن بیماری‌های زمینه‌ای، فرایند اصلاح به صورت طبیعی اتفاق نیفتد و نیاز به مداخلات درمانی و حتی جراحی داشته باشند.
آیا پای ضربدری همیشه نگران کننده است؟
پاسخ این سوال خیر است. نه تنها هر پای ضربدری‌ای نگران کننده نیست بلکه تقریبا همه افراد چنین وضعیتی را در سنین کودکی به مدت چند سال تجربه می‌کنند. ضربدری شدن پاها یکی از مراحل تکاملی در اندام تحتانی کودکان است و تقریبا همه کودکان این ضربدری شدن را برای یک یا دو سال تجربه خواهند کرد. پاهای ضربدری که در طول رشد کودک ایجاد می‌شود، در اغلب موارد با گذشت زمان اصلاح خواهند شد و به هیچ وجه جای نگرانی نیست. حال بهتر است کمی درباره نحوه تغییر زاویه پای کودکان از بدو تولد تا رسیدن به شکل نهایی آن صحبت کنیم.
در هنگام تولد، تقریبا تمام کودکان پاهایشان به صورت واروس یا پرانتزی است. در ابتدای یک سالگی که کودک بر روی پای خود می‌ایستد و شروع به حرکت می‌کند، پرانتزی بودن پاها تشدید می شود. پس از مدت کوتاهی، رفته رفته زانوها به یک‌دیگر نزدیک شده و در ۱۸ تا ۲۴ ماهگی به شکل طبیعی خود می‌رسند. پس بعد از دو سالگی به هیچ وجه نباید پای کودک پرانتزی باشد. از ۲ سالگی پاها روند والگوس یا ضربدری شدن را آغاز می‌کنند و این روند تا ۴ سالگی ادامه دارد. از ۴ سالگی به بعد، پاها به سمت طبیعی شدن تکامل پیدا می‌کنند و تا ۷ سالگی به شکل طبیعی و نهایی خودشان می‌رسند.
از ۲ سالگی تا ۴ یا ۵ سالگی، پای ضربدری می‌تواند به صورت طبیعی وجود داشته باشد و جای نگرانی نیست. حال، چه زمانی پای والگوس یا ضربدری غیرطبیعی است و نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد؟ در شرایط زیر:
- سن بالای ۵ سال
- پاها قرینه نباشند
- رشد قد کودک در محدوده طبیعی نباشد
- علامت و شکایت های مختلف مثل ناتوانی در دویدن داشته باشد
علل ایجاد پای ضربدری غیرطبیعی و پاتولوژیک
علل مختلفی ممکن است باعث ایجاد پای ضربدری غیرطبیعی و خارج از فرآیند تکاملی شود. از تروما و آسیب‌های فیزیکی گرفته تا بیماری‌های متابولیک و سیستمیک مختلف. عواملی که می‌توانند باعث ایجاد پای ضربدری پاتولوژیک شوند عبارت‌اند از:
- آسیب‌های فیزیکی: شکستگی بخش فوقانی استخوان تیبیا در سنین کم‌تر از ۱۰ سال، خطر ایجاد بدشکلی والگوس را افزایش می‌دهد. علت آن هم پاسخ بیش از حد بخش داخلی صفحه رشد به روند درمان است. این پاسخ بیش از حد باعث می‌شود بخش داخلی استخوان، بیش از بخش خارجی رشد پیدا کند. به همین دلیل، همه شکستگی‌های سر استخوان تیبیا در سنین پایین‌تر از ۱۰ سال باید پیگیری دقیق شوند.
- راشیتیسم: یکی از بیماری‌های شایع تغذیه ای است که در اثر کمبود طولانی مدت ویتامین D ایجاد می‌شود. این بیماری باعث نرم شدن و ضعیف شدن تنه استخوان‌ها می‌گردد و متعاقبا می‌تواند منجر به ایجاد پای پرانتزی یا ژنوواروم گردد.
- بیماری‌های اسکلتی
- چاقی
- التهاب یا عفونت مفصلی
- نئوپلاسم‌ها
نحوه تشخیص پای ضربدری چگونه است؟
وقتی پای ضربدری را در کودکان سنین بالا یا افراد بالغ ببینیم، حتما باید به دنبال علت زمینه‌ای آن بگردیم. پزشک از شما درباره تاریخچه بیماری‌های خانوادگی سوال می‌کند و از شما درباره وجود یا عدم وجود درد سوال خواهد کرد. در صورتی که جواب شما مثبت باشد، از محل درد شما سوال می‌کند. سپس پزشک شروع به معاینه فیزیکی می‌کند و ممکن است از شما بخواهد که بایستید و کمی قدم بزنید. پزشک می‌بایست زاویه قرارگیری زانوها را اندازه گیری کند و طول دو پای شما را مقایسه کند. ممکن است جهت بررسی‌های تکمیلی، نیاز به تصویر برداری و حتی MRI باشد.
ژنووالگوم یا پای ضربدری چگونه درمان می‌شود؟
در درمان پای ضربدری توجه به علت ایجاد کننده و شدت بیماری بسیار مهم است. در بسیاری از موارد ممکن است با درمان عامل زمینه‌ای، پا به حالت نخست خود بازگردد. به صورت کلی، برای اصلاح پای ضربدری کارهای زیر انجام می‌شوند:
کاهش وزن: همانطور که قبلا هم اشاره شد، چاقی از علل زمینه‌ساز پای ضربدری است و فشار مضاعفی به زانوها وارد می‌کند. چاقی حتی می‌تواند روند بهبودی را نیز کند و طولانی کند. بنابراین قدم اول در اصلاح پای ضربدری، کاهش وزن و اصلاح چاقی می‌باشد.
ورزش: در بسیاری از افراد ورزش می‌تواند بسیار مفید باشد و به تثبیت و تقویت مفصل زانو فرد کمک کند. پزشک یا فیزیوتراپیست می‌توانند با ارزیابی شرایط شما، تمرینات اختصاصی برایتان پیشنهاد کنند. این تمرینات در ابتدای کار معمولا بسیار ساده هستند و عموما شامل تمرینات کششی می‌شوند. به مرور زمان ممکن است نیاز باشد تا تمرینات کمی سنگین‌تر شوند.
ارتز: در افرادی که پاهایشان اختلاف طول دارد و یک پا کوتاه‌تر از پای دیگر است، قراردادن یک پاشنه در کفش مربوط به پای کوتاه‌تر می‌تواند تا حدود زیادی این مشکل را حل کند و به راه رفتن عادی شما کمک کند. کودکانی که تا سن ۸ سالگی مشکلشان حل نشده باشد، می‌توانند از بریس یا آتل استفاده کنند.
جراحی: در صورتی که بدشکلی زانو خیلی شدید باشد یا وضعیت پاها با انجام اقدامات مختلف غیرجراحی طبیعی نگردد، پزشک به شما عمل جراحی را به عنوان یک راه حل جایگزین پیشنهاد خواهد داد. در افراد جوان‌تر، یک صفحه فلزی کوچک در زانو قرار داده می‌شود و کمک می‌کند تا استخوان‌ها به صورت طبیعی و در زاویه و جهت صحیح رشد کنند و به مرور زمان، ضربدری بودنشان اصلاح شود. بعد از اینکه اصلاح شد، می‌توان این صفحه را از زانو خارج کرد. در بزرگسالان قضیه کمی فرق می‌کند. در این عمل که استئوتومی نام دارد، صفحات فلزی به صورت دائمی در زانو قرار داده می‌شوند.
در آخر، ذکر این نکته بسیار اهمیت دارد که پای ضربدری معمولا در زمینه بیماری‌ها و آسیب‌های مختلف ایجاد می‌گردد و در صورت شناخت این موارد و پیشگیری از آن‌ها، بخش قابل توجهی از افراد دچار آن نخواهند شد.